صنعت سنگ ایران، صادرات، واردات و حواشی
صنعت سنگ در سال‌های اخیر توانسته است توان بالقوه خود را برای ایجاد شغل و ثروت نشان دهد. هر چند که بسیاری از فعالیت‌های استخراج، فرآوری و فروش داخلی و خارجی سنگ ایران توسط بخش خصوصی صورت گرفته لیکن بازار سنگ ایران در سه دهه اخیر، به‌تدریج رونق داخلی و خارجی روزافزونی داشته است. نتایج نشان می‌دهند که درخصوص حوزه تولید، میزان اشتغال‌زایی این صنعت بسیار بالا می‌باشد. از عمده‌ترین مشکلات این صنعت نیز عبارتند از: عدم استفاده از روش‌های مدرن و فناوری‌های مناسب که منجر به کاهش تولید و بهره‌وری می‌شود، مقیاس تولید نامناسب، بازار، عدم وجود بانک بزرگ و جامع اطلاعات مربوط به تولید، مصرف، واردات، صادرات، عرضه، تقاضا، قیمت، بازیافت، ذخیره، ذخیره معادن با توجه به شرایط موجود، تنگناهای مالی، مشکلات مربوط به منابع انسانی و بهره‌وری پایین و واردات و صادرات و ضعف در برنامه‌ریزی و سازماندهی مناسب برای صادرات و ورود به بازارهای جدید.
صنعت سنگ ایران با سرمایه گذاری نزدیک به 100% بخش خصوصی و با اشتغال مستقیم و غیر مستقیم بالغ بر 400 هزار نفر که بخش عمده ای از آنها در مناطق روستایی و محروم کشور مشغول به فعالیت هستند.
ایران رتبه اول در تنوع و رتبه چهارم در میزان ذخایر سنگ تزئینی در دنیا، با 2112 پروانه بهره‌برداری معدن و ظرفیت اسمی 30 میلیون تن و 6500 واحد فرآوری با ظرافت اسمی 180 میلیون متر مربع، پتانسیل مناسبی جهت گسترش و توسعه هرچه بیشتر این صنعت و تبدیل شدن به یکی از قطب‌های منطقه‌ای و جهانی را دارد.
در اینجا دو نمودار روند صادرات سنگ تزئینی کشور در دو بخش فرآوری شده و سنگ کوپ را شاهد هستیم.
میزان صادرات سنگ فرآوری شده هرساله افزایش پیدا کرده است. این موضوع از یک طرف ناشی از تمرکز کارخانه داران بر روی بازار صادراتی و رکود بازار مسکن در داخل کشور است و از طرف دیگر حضور فعال در بازارهای بین‌المللی است.
تا قبل از سال 1389 وضعیت صادرات سنگ خام در کشور روند رو به رشد مناسبی داشت. اما در سال 1389 با در نظر گرفتن تعرفه 70 درصدی بر صادرات سنگ کوپ از سوی وزارت صمت قیمت کوپ ایرانی در بازارهای جهانی افزایش یافت و تقاضای آن از سوی بازارهای جهانی کاهش یافت. در سال 1390مصوبه لغو شد ولی روند نزولی تقاضا همچنان ادامه داشت تا سال 1394 با رفع تحریم‌های بین‌المللی و البته رکود بازار مسکن، فعالان این حوزه فعالیت‌های خود را در بازار های بین‌المللی افزایش داده و توانستند میزان صادرات کوپ را به حدود 500 هزار تن در سال افزایش دهند. روند صعودی توسعه صادرات سنگ خام نیز تا سال 1396 ادامه پیدا کرد، در این سال میزان صادرات سنگ خام ایران به 1.05 میلیون تن رسید.
در حالی که کل حجم گردش مالی سالیانه تجارت جهانی سنگ بالغ بر 100 میلیارد دلار است تنها 200 میلیون دلار سهم کشور ماست که عدم مدیریت مناسب و برنامه ریزی های بلند مدت صادراتی باعث این اتفاق شده است.
از لحاظ تنوع معادن شناخته شده، سنگ های مرمریت 54 درصد، گرانیت 20 درصد، چینی 15 درصد، تراورتن 10 درصد و مرمر 1 درصد از معادن سنگ های ساختمانی کل کشور را به خود اختصاص داده است.
در بخش واردات
واردات سنگ کوپ به عنوان ماده اولیه کارخانجات فرآوری بسیار اندک است. زمانی که میزان تولید کاهش یافت رکود بازار سنگ نیز آغاز شد و در پیرو آن واردات سنگ خام و فرآوری شده نیز نصف شد. در سال 1396 میزان واردات ثبت شده در کشور حدود 6306 هزار تن بوده است.
بازارهای هدف
حدود 84% از میزان صادرات سنگ فرآوری شده نیز به 8 کشور زیر صورت می‌گیرد:
- عراق
- ترکیه
- آذربایجان
- امارات متحده عربی
- ترکمنستان
- کویت
- قزاقستان
- افغانستان
و از این بین حدود 50% صادرات کشور به کشورهای عراق، ترکمنستان بوده. مهم ترین شاخص‌های جذاب بودن عراق و ترکمنستان، تقاضای کالای بی کیفیت و نازلترین قیمت است.
صادرات سنگ کوپ ایران
حدود 86% صادرات سنگ کوپ ایران به کشور چین بوده که ضمن ارائه آما صادرات ایران، بیانگر این است که چین بزرگترین واردکننده سنگ کوپ در جهان است. عمده وارد کنندگان سنگ کوپ ایارن کشورهای چین، ند و ایتالیا هستند که حدود 94% صادرات سنگ ایران به این کشورها انجام می‌گیرد.
کشورهای چین، ترکیه هند و ایتالیا مهم‌ترین صادرکنندگان سنگهای فرآوری شده در دنیا هستند. حدود 90% صادرات سنگ کوپ ایارن نیز به این کشورها صورت می‌گیرد که این امر ناشی از ضعف در بخش فرآوری و بازاریابی سنگ تزئینی کشور است.
طبق آمارها به طور متوسط از سال 1375 تا 1392 بدون در نظر گرفتن تورم، این صنعت در داخل کشور نیز رشدی معادل 12% را پشت سر گذاشته است. حضور واحدهای فرآوری در بازارهای جهانی نیازمند حمایت پیگیر دولت در بخش صادرات است. چرا که کشورهای رقیب حمایت‌های اینچنینی و از جنس موارد زیر را در این راستا برای صنعت سنگ خود در نظر گرفته اند.
- اهدا جوایز صادراتی
- تخصیص کمک هزینه بیش از 50% هزینه‌های شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی تخصصی
- اختصاص بودجه به منظور کمک در جهت ایجاد انبار و نمایشگاه در کشورهای هدف
جایگاه کشورهای فعال در این حوزه و ایران در مقایسه با رقبای جهانی
چین بزرگترین تولیدکننده و مصرف کننده سنگ در دنیا می‌باشد
همچنین چین بزرگترین وارد کننده سنگ کوپ و البته چهارمین صادر کننده جهان است
هند دومین تولیدکننده و بزرگترین صادر کننده کوپ دنیا است که حدود 30% سنگ کوپ تولیدی و نیز 30% سنگ فرآوری شده خود را صادر می‌کند.
ترکیه سومین تولیدکننده کوپ دنیاست که یکی از موفق‌ترین برنامه‌های توسعه صنعت سنگ در دنیا را به نتیجه رسانده
ترکیه 45% کوپ تولیدی و بیش از 80% سنگهای فرآوری شده خود را صادر می‌کند
ایتالیا قدیمی‌ترین و پیشرفته‌ترین کشور در صنعت سنگ به حساب می‌آید
این کشور دومین واردکننده سنگ کوپ در دنیا و پنجمین صادر کننده سنگ کوپ است.
ایتالیا 60% از سنگ فرآوری شده و 22% از کوپ‌های تولیدی خود را صادر می‌کند.
ایران با داشتن 30 میلیون تن ظرفیت پروانه‌های بهره برداری معادن و 180 میلیون متر ظرفیت تولید سنگ فرآوری شده، فقط حدود یک میلیون تن سنگ کوپ و 10 میلیون متر مربع سنگ فرآوری شده را صادر می‌کد.
ایران با تولید 13 میلیون سنگ کوپ، چهارمین تولید کننده بزرگ سنگ در دنیا می‌باشد.
کمترین میزان سهم صادرات سنگ کوپ به کل تولید، متعلق به ایران است. (حدود 5%)
کمترین میزان نسبت صادرات سنگ فرآوری شده به تولید سنگ فرآوری شده، متعلق به ایران است. (حدود 14%)
در عمده کشورهای صادرکننده سنگ راهکارهایی برای وضع تعرفه برای افزایش سهم در بازارهای بین‌المللی و توسعه صادرات و برندسازی توسط کشورهای بزرگ تولید کننده سنگ در دنیا اتخاذ می‌گردد. مهم‌ترین راهکارهای حمایتی دولت‌ها در این راستا بدین صورت است:
| وضع تعرفه 3 الی 40 درصدی برای واردات کوپ خام | وضع تعرفه 3 الی 100 درصدی برای واردات سنگ فرآوری شده | پرداخت مشوق‌های صادراتی برای کوپ سنگ | پرداخت مشوق‌های صادراتی برای سنگ فرآوری شده |
کشور ما از لحاظ ذخایر معدنی سنگ تزئینی و ظرفیت فرآوری و استخراج سنگ تزئینی در مقام چهارم جهان قرار دارد.
از آنجایی که در حال حاضر رکود عمیقی بر بازار ساختمان داخل حاکم است، مهم‌ترین راهکار توسعه این صنعت که ظرفیت بالایی در رشد و ایجاد اشتغال دارد، توسعه صادرات است.
توسعه صادارت محصولات این صنعت با توسعه همزمان تولید و صادرات دو بخش سنگ کوپ و سنگهای فرآوری شده محقق می‌شود.
توجه به نکات ذیل در این زمینه بسیار ضروری است:
- در بسیاری از بازارهای هدف، تعرفه واردات سنگ فرآوری شده بالا است و امکان صادرات سنگ فرآوری شده به آن کشورها (با توجه به قیمت تمام شده در ایران) تقریباَ غیرممکن است. تنها راه ورود به بازار و ایجاد برندینگ سنگ تزئینی ایران در این کشورها، صادرات کوپ سنگ است. در غیر این صورت سهم صنعت سنگ کشور در اینگونه بازارها از دست خواهد رفت و کشورهای رقیب از جمله ترکیه جایگزین ایران خواهند شد.
- قیمت تمام شده سنگ فرآوری شده در ایران به دلیل مشکلات ساختاری کارخانجات سنگبری، نبود توان رقابتی، نرخ بهره بالا، نرخ بیمه بالاتر از نرم جهانی، نرخ بالای مالیات بر ارزش افزوده، حمل و نقل گران، بهره‌وری پایین، نداشتن آموزش در واحدهای فرآوری و ضعف مدیریت، از همه کشورهای رقیب بالاتر است. از طرفی دیگر بخش عمده‌ای از سنگ فرآوری شده کشور که صادر می‌شود نیز به بازارهایی که استانداردهای سخت‌گیرانه کیفی ندارند صادر می‌شود.
- معادن سنگ تزئینی کشور در شرایطی بحرانی قرار گرفته‌اند به گونه‌ای که از 2112 معدن دارای پروانه، حدود 40 درصد از معادن بدلیل مشکلات اقتصادی و نداشتن بازار متوقف گردیده و از ظرفیت 30 میلیون تن معادن، فقط 13 میلیون تن استخراج می‌گردد. با توجه به اینکه بازار داخلی کشور، کشش بیشتری جهت جذب سنگ فرآوری شده ندارد و همچنین سهم کشور در بازارهای جهانی قابل توجه نیست، ضروری است اقدامات اساسی در راستای افزایش صادرات سنگ های کوپ و فراوری صورت گیرد.
ایران به لحاظ تنوع رنگ، جنس سنگ و ذخایر قابل توجه، موقعیت ویژه ای نسبت به دیگر کشورها دارد، ایران با توجه به شرایط اقلیمی خاص و همچنین دوران های متفاوت زمین شناسی محلی مناسب برای تشکیل مواد معدنی در طول زمان بوده است. همچنین شرایط خوبی برای تشکیل سنگهای دگرگونی و رسوبی داشته است.
ماشین آلات و تجهیزات در ایران
ماشین آلات و تجهیزات از دو جهت قیمت و کیفیت، نقش اساسی در عملکرد معادن و واحدهای فرآوری سنگ به عهده دارند. قیمت ماشین آلات و تجهیزات به عنوان یک عامل مؤثر در مرحله سرمایه گذاری، تأثیر عمده ای بر میزان سرمایه گذاری دارد. در اکثر واحدهای تولیدی سنگ ساختمانی کشور، ماشین آلات سن بالایی دارند.
به عبارت دیگر ماشین آلات و تجهیزات مستهلک شده و نیاز به جایگزینی دارند. شایان ذکر است برخی از واحدهای بزرگ که توان مالی کافی دارند، از تجهیزات مدرن و به روز استفاده می کنند. متأسفانه به دلیل محدودیت های تامین سرمایه، سرمایه گذاران همواره سعی در تأمین ماشین آلات و تجهیزات با قیمت پایین می کنند. با توجه به توسعه صنعت سنگ در کشور و توسعه صنایع ماشین سازی داخلی در سال های اخیر، سرمایه گذاری هایی برای ساخت ماشین آلات و تجهیزات مورد نیاز صنعت سنگ در کشور صورت گرفته که با بهره برداری از آنها در حال حاضر بخشی از ماشین آلات مورد نیاز این بخش در داخل کشور تأمین می شود.
در جهت تولید بیشتر مواد معدنی، نیاز به استخراج بیشتری از ذخایر معدنی وجود دارد که این امر باعث کاهش ذخایر معادن فعلی می شود. لذا بایستی برنامه ریزی همزمان با استخراج اصولی، در خصوص شناسایی، پی جویی و اکتشاف اقدام شود. در ایران سرمایه گذاری قابل توجهی در بخش اکتشاف صورت نگرفته و در واقع سرمایه‌های این بخش بیشتر از طریق بودجه تامین شده و نه از محل جذب سرمایه گذاری.
عوامل مهمی که در تعیین روش استخراج سنگ های ساختمانی موثر هستند عبارتند از :
- قیمت بلوک
- دسترسی به ماشین آلات
- دسترسی به نیروی متخصص
- ترکیب روش ها
- امکان استفاده از ضایعات
- تعداد پله ها و طول کارگاه
- امکان تامین آب کافی
- امکان تامین نیروی برق
- میزان تولید و ...
چند نکته در سنگ ساختمانی مناسب
یکی از عوامل مرغوبیت سنگ، استحکام سنگ در برابر فشار و ضربه و البته فشار کششی است.
میزان مقاومت در برابر سایش و خراش و این مورد در ظاهر سنگ نیز بسیار موثر است. سنگهای طبیعی که مقاومت بالا در برابر سایش دارند، ظاهر خود را به خوبی حفظ می‌کنند.
اما سنگ هایی که مقاومت سایشی کمی دارند، در برابر سایش تغییرات محسوسی در ظاهرشان ایجاد شده یا حتی بخش هایی از آن ها به ویژه لبه هایشان خرد می شود
هنگام راه رفتن بر روی سنگ فرش با چنین جنسی در زیر پا وجود سنگ ریزه احساس می شود. این نشان می دهد سنگ های بکار رفته در آن سنگ فرش ها مقاومت سایشی کمی دارند و به خوبی انتخاب نشده اند.
نکته بعدی که مرغوبیت سنگ طبیعی بر اساس آن تعیین می شود، میزان دوام آن سنگ است.
سنگ بری
سنگبری های اصفهان
سنگ بری های اصفهان در دهه چهل و اوایل دهه پنجاه عمدتاً نزدیک شهر اصفهان (خیابان امام خمینی) مستقر بودند. در سال 1347 اتحادیه سنگ کاران اصفهان اقدام به ساخت سنگ بُری در منطقه محمود آباد و آقای رحیم دولت آبادی در منطقه دولت آباد اقدام به ساخت سنگ بری نمودند. در سال 1370 در مجموع 300 واحد سنگ بری در اطراف شهر اصفهان فعالیت داشتند. در دهه 70 تعداد کارخانجات سنگ بری در منطقه محمودآباد، دولت آباد و نجف آباد افزایش قابل ملاحظه ای داشت. در دهه هشتاد، واحدهای سنگبری در مناطق جدیدی مانند شهرک صنعتی سگزی، میمه و گلپایگان به شکل متمرکز احداث گردیدند.
با توجه به این موضوع که صنایع فرآوری سنگ تزئینی استان اصفهان به صورت گروهی در شهرک های صنعتی قرار دارند مثلا تعداد 550 واحد در شهرک محمود آباد وجود دارد و در واقع در یک منطقه جغرافیایی قرار دارند همچنین با عنایت به این موضوع که این واحدها در تولید سنگ تزئینی فعالیت می کنند و اغلب دارای شرایط محیطی، فرصت ها و تهدیدهای مشترک هستند می توان واحدهای مستقر در هر کدام از شهرک های صنعتی را به عنوان یک خوشه دسته بندی کرد.
خوشه های صنعتی سنگ اصفهان در استان اصفهان و عمدتا در اطراف شهر اصفهان و در چند شهرک و محدوده صنعتی به طور متمرکز واقع شده اند. از نظر تعداد کارخانجات، بیشترین تمرکز در شهرک صنعتی محمودآباد با 550 واحد فرآوری سنگ وجود دارد. بیشترین تعداد کارخانجات گرانیت نیز در این شهرک مستقر می باشد. به عبارت دیگر این منطقه قطب فرآوری گرانیت در خوشه و به طور کلی در سطح کشور می باشد. در هیچ نقطه دیگری از کشور این تمرکز واحدهای فرآوری به چشم نمی خورد. جایگاه بعدی را از لحاظ تمرکز تعداد واحدها شهرک های صنعتی نجف آباد و رضوانشهر به خود اختصاص داده اند. این مناطق نیز از لحاظ تعداد در کل کشور کم نظیر می باشند. منطقه بعدی منطقه صنعتی دولت آباد می باشد که یکی از قدیمی ترین مناطق فرآوری سنگ در سطح استان بوده و بیشترین تمرکز واحدهای فرآوری مرمریت در آن به چشم می خورد.
از نظر میزان تولید سنگ، شهرک صنعتی محمودآباد با توجه به تعداد زیاد واحدهای فرآوری مستقر در آن، مقام اول را دارا است. عمده این تولیدات به سنگ های گرانیتی اختصاص یافته است. مقام بعدی را شهرک های صنعتی نجف آباد و رضوانشهر با تولید غالب سنگ های چینی و کریستال در دست دارد و پس از آن منطقه صنعتی دولت آباد و سایر مناطق قرار دارند. به طور کلی 23 درصد از سهم تولیدات استان را سنگ های چینی، 29 درصد را سنگ های مرمریت، 23 درصد را سنگ های گرانیت و 16 درصد را سنگ های تراورتن به خود اختصاص داده اند.